قوله تعالى: یا أیها الذین آمنوا إذا قیل لکمْ تفسحوا فی الْمجالس الآیة، مقاتل گفت: سبب نزول این آیه آن بود که اصحاب رسول در مجلسها که رسول (ص) حاضر بودى هر یکى از ایشان مىشتافتند تا نشست وى برسول نزدیکتر بودى، و باین معنى منافست میان ایشان رفتى. وقتى رسول خدا در صفه نشسته بود و جایگه بس تنگ بود و جمعى مهاجر و انصار، که نه بدریان بودند، حاضر آمده و بقرب رسول جاى گرفته. پس قومى بدریان بآخر رسیدند و جاى نشست نیافتند، برابر رسول ایستاده منتظران که تا ایشان را جاى دهند. کس ایشان را جاى نداد.
رسول (ص) اهل بدر را همیشه گرامى داشتى و ایشان را نواخت کردى. رسول چند کس را گفت از آن نشستگان: «قم یا فلان، قم یا فلان» قومى را از ایشان برانگیخت و اهل بدر را بجاى ایشان نشاند. آن قوم را بر روى کراهیت پدید آمده و قومى منافقان بیهوده سخن در گرفتند که این نه عدلست که وى کرد. سابقان را برانگیخت و لاحقان را بجاى ایشان نشاند. در آن حال جبرئیل آمد و این آیه آورد. رسول خدا (ص) بر قوم خواند. و بعد از آن بهر مجلس که نشستند، چون دیگرى در آمدى جاى بر وى فراخ داشتندى ابن عباس گفت: در شأن ثابت بن قیس بن شماس فرو آمد که در مجلس رسول (ص) آمد و مجلس غاص بود و جایگه تنگ، پاى بر سر جمع مىنهاد و مىگفت: «توسعوا و تفسحوا» تا نزدیک رسول (ص) رسید. آخر آن یکى مرد که نزدیک رسول نشسته بود، او را جاى نداد و نجنبید. رب العالمین در شأن آن مرد این آیه فرو فرستاد.
حسن گفت: این آیه در غزا فرو آمد، در مجالس حرب و قتال همانست که جاى دیگر گفت: «تبوئ الْموْمنین مقاعد للْقتال» و کانوا لشدة رغبتهم فى الجهاد یتزاحمون على الصف الاول و یقول بعضهم لبعض توسعوا الى لنلقى العدو و نصیب الشهادة، فلا یوسعون له رغبة منهم فى الجهاد و الشهادة فانزل الله تعالى هذه الآیة و قیل: «ان رجلا من الفقراء دخل المسجد فاراد ان یجلس بجنب احد من الاغنیاء فلما قرب منه قبض الغنى ثوبه الیه، فرأى رسول الله (ص) ذلک، فقال للغنى: أ خشیت ان تعدیه غناک او یعدیک فقره؟
روى عن نافع عن ابن عمر قال: قال رسول الله (ص): «لا یقیمن احدکم الرجل من مجلسه ثم یخلفه فیه و لکن تفسحوا و توسعوا».
و فى روایة جابر بن عبد الله ان النبى (ص) قال: لا یقیمن احدکم اخاه یوم الجمعة و لکن لیقل افسحوا».
التفسح التوسع یقال: انت فى فسحة من دینک، اى فى سعة و رخصة و فلان فسیح الخلق، اى واسع الخلق و قال الشاعر:
یا قومنا الى متى نصیح
و لا یروج عند کم فصیح
ان البلاد عرضها فسیح
و زوزن قد خربت فسیحوا
قرأ عاصم: تفسحوا فی الْمجالس لان لکل جالس مجلسا معناه لیتفسح کل رجل فى مجلسه و قوله: یفْسح الله لکمْ اى یفسح ذلک المجلس بازالة وحشة التضایق و تطبیب النفوس به و قیل: یفْسح الله لکمْ فى الجنة، و قیل: یفسح الله فى القبر.
و إذا قیل انْشزوا فانْشزوا قرأ اهل المدینة و الشام و عاصم بضم الشینین و قرأ الآخرون بکسرهما و هما لغتان و المعنى: اذا قیل لکم ارتفعوا عن مواضعکم و تحرکوا حتى توسعوا لاخوانکم فافعلوا. و قال عکرمة و الضحاک: کان رجال یتثاقلون عن الصلاة اذا نودى لها، فقیل لهم: انهضوا الى الصلاة و الذکر و عمل الخیر و قیل: معناه لا تطیلوا المکث عند رسول الله (ص) فان له حوائج کقوله و لا مستأنسین لحدیث.
یرْفع الله الذین آمنوا منْکمْ ذهب بعضهم الى أن الدرجات لاولى العلم خاصة، اى یرفع الله الذین آمنوا منکم و یرفع الذین أوتوا الْعلْم درجات و قیل: تقدیره یرفع الله الذین آمنوا منکم لایمانه و طاعته درجة و منزلة، و یرفع الذین اوتوا العلم من المومنین على من لیس بعالم درجات. قال الحسن: قرأ ابن مسعود هذه الآیة و قال: یا ایها الناس افهموا هذه الآیة و لترغبنکم فى العلم، فان الله یقول: یرفع الله المومن العالم فوق الذى لا یعلم، درجات بین الله عز و جل فى هذه الآیة فضل العلماء على من دونهم.
روى عن جابر بن عبد الله قال: قال رسول الله (ص): «فضل العالم على الشهید درجة و فضل الشهید على العابد درجة و فضل النبى على العالم درجة، و فضل العالم على سائر الناس کفضلى على ادناهم».
و قال صلى الله علیه و سلم: «من جاءته منیته و هو یطلب العلم فبینه و بین الانبیاء درجة».
و یروى عن کثیر بن قیس قال: کنت مع ابى الدرداء فى مسجد دمشق فجاء رجل فقال: یا ابا الدرداء انى جئتک من مدینة الرسول (ص) فى حدیث بلغنى انک تحدث عن رسول الله (ص)، قال: ما کانت لک حاجة غیره؟ قال: لا قال: و لا جئت لتجارة؟ قال: لا قال: و لا جئت الا فیه؟ قال: نعم قال: فانى سمعت رسول الله (ص) یقول: من سلک طریق علم سهل الله له طریقا من طرق الجنة و ان الملائکة لتضع اجنحتها رضا لطالب العلم و ان السماوات و الارض و الحوت فى الماء لتدعو له و ان فضل العالم على العابد کفضل القمر على سائر الکواکب لیلة البدر: «و ان العلماء هم ورثة الانبیاء» و ان الانبیاء لم یورثوا دینارا و لا درهما، انما ورثوا العلم فمن اخذه اخذ بحظ وافر».
عن نافع عن عبد الله بن عمر قال: ان رسول الله. مر بمجلسین فى مسجد، واحد المجلسین یدعون الله و یرغبون الیه و الآخر یتعلمون الفقه و یعلمونه. قال: «کلا المجلسین على خیر، واحد عما افضل من صاحبه. اما هولاء فیدعون الله و یرغبون الیه، و اما هولاء فیتعلمون الفقه و یعلمون الجاهل فهولاء افضل و انما بعثت معلما»، ثم جلس فیهم
و عن ابن مسعود: قال النبى (ص): «من خرج یطلب بابا من علم لیرد به ضالا الى هدى او باطلا الى حق، کان عمله کعبادة متعبد اربعین عاما».
و قال صلى الله علیه و سلم: «من علم علما، فله اجرما عمل به عامل، لا ینقص من اجر العالم شیئا».
و عن محمد بن کعب قال: قال رسول الله (ص): «لا یصلح بعالم أن یسکت على علمه، و لا یصلح لجاهل ان یسکت على جهله حتى یسأل و تصدیق ذلک فى کتاب الله «فسْئلوا أهْل الذکْر إنْ کنْتمْ لا تعْلمون».
و عن زید بن ثابت قال: من غدا او راح الى المسجد لیتعلم علما او یعلمة او یحیى سنة قد درست، کان مثله کمثل الغادى الرائح فى سبیل الله. و عن ابى الدرداء قال: لان اتعلم مسألة احب الى من ان اصلى مائة رکعة و لان اعلم مسألة احب الى من ان اصلى الف رکعة. و عن ابى سلمة قال: قال ابو هریرة و ابو ذر باب من العلم نتعلمه احب الینا من الف رکعة تطوع و باب من العلم نعلمه عمل به أ و لم یعمل به احب الینا من مائة رکعة تطوع و قالا: سمعنا رسول الله (ص) یقول: «اذا جاء الموت طالب العلم على هذه الحال، مات و هو شهید».
یا أیها الذین آمنوا إذا ناجیْتم الرسول. سبب نزول این آیه آن بود که مومنان صحابه از رسول خدا (ص) سوال بسیار میکردند و در مجلس وى دراز مى نشستند و در مناجات رسول افراط میکردند، تا بغایتى که رسول (ص) از آن ضجر گشت و کراهیت نمود. رب العالمین تخفیف رسول را و تأدیب ایشان را این آیت فرستاد.
مقاتل حیان گفت: توانگران در مجلس رسول و مناجات با وى و سوال کردن از وى دراز مىنشستند و بر درویشان مزاحمت داشتند، تا ایشان نشسته بودند درویشان را تمکن آن نبود که با رسول سخن گفتندى و نه آن توانگران سخن کوتاه میکردند، تا رسول را تخفیف بودى پس رب العالمین تأدیب توانگران را و تخفیف رسول (ص) را بفرمود تا هر که مناجات رسول خواهد که کند، نخست صدقهاى در پیش دارد، آن گه مناجات کند. اینست که رب العالمین گفت: إذا ناجیْتم الرسول فقدموا بیْن یدیْ نجْواکمْ صدقة. پس درویشان از نایافت و توانگران از بخل نمیکردند و کار بر صحابه دشخوار شد که از مناجات و محادثت رسول (ص) بازمانده بودند. بعضى مفسران گفتند: چند روز این حکم ثابت بود، پس منسوخ گشت، و قومى گفتند: یک ساعت روز ثابت بود، پس رخصت آمد و ناسخ که: أ أشْفقْتمْ أنْ تقدموا بیْن یدیْ نجْواکمْ صدقات و این آیه ناسخ آن حکم گشت و هیچکس از صحابه بحکم این آیت نرفت، مگر على بن ابى طالب (ع).
روى ان علیا (ع) کان یقول: «آیة فى کتاب الله لم یعمل بها احد قبلى و لا یعمل بها احد بعدى، و هى آیة المناجاة».
روى انه قال: «کان عندى عشرة دراهم، فکنت اذا ناجیت النبى (ص) تصدقت بدرهم فنسختْ و لم یعمل بها احد غیرى»
و قیل: تصدق على (ع) بدینار. و روى ان رسول الله (ص) قال: «یا على بکم یتصدق الرجل قبل نجواه»؟ فقال على (ع): «الله و رسوله اعلم»! فقال: بدینار. فقال على: «الدینار کثیر لا یطیقونه»، فقال: رسوله الله: «فبکم یا على»؟ قال «حبة او شعیرة». فقال رسول الله: «انک لرجل زهید» اى قلیل المال. قال على (ع): «فبى خفف الله عن هذه الامة».
قال ابن عمر: کان لعلى بن ابى طالب کرم الله وجهه ثلث لو کانت لى واحدة منهن کانت احب الى من حمر النعم: تزویجه فاطمة علیها السلام، و اعطاءه الرایة یوم خیبر، و آیة النجوى.
و قال بعضهم: ان رسم النثارات للملوک و غیرهم من الکبراء و الروساء مأخوذ من آداب الله تعالى فى شأن رسوله حیث قال: یا أیها الذین آمنوا إذا ناجیْتم الرسول فقدموا بیْن یدیْ نجْواکمْ صدقة قوله. ذلک خیْر لکمْ اى ذلک التصدق خیر لکم من البخل. و أطْهر لانفسکم و ازکى لها فإنْ لمْ تجدوا ما تتصدقونه قبل النجوى فإن الله غفور یغفر لکم لعلمه بضرورتکم و صدق نیاتکم، رحیم بکم حیث لم یواخذکم بذلک. أ أشْفقْتمْ قال ابن عباس: ابخلتم و قال الشاعر:
هون علیک و لا تولع باشفاق
فانما ما لنا للوارث الباقى.
و المعنى: أ خشیتم الفقر و الفاقه من هذه الصدقة و عصیتم الله بان لم تفعلوا ما امرکم به ثم قال: فإذْ لمْ تفْعلوا و تاب الله علیْکمْ من هذه المعصیة و اسقط عنکم هذا الفرض. فأقیموا الصلاة و آتوا الزکاة المفروضة فى مالکم فان هذا لا یوضع عنکم بوجه. و أطیعوا الله و رسوله فیما یأمرکم به. قال مقاتل بن حیان: کان ذلک عشر لیال ثم نسخ. و قال الکلبى: ما کان الا ساعة من نهار و قیل: قصة الآیة انهم لما نهوا عن النجوى فلم ینتهوا امروا ان یتصدق الرجل بصدقة اذا اراد ان یسار رسول الله (ص) ثم یساره ثم نسخت بعد ساعة بقوله: أ أشْفقْتمْ أنْ تقدموا بیْن یدیْ نجْواکمْ صدقات و تجاوز عنهم بقوله: فإذْ لمْ تفْعلوا و تاب الله علیْکمْ. قیل: الواو صلة مجازه و إذ لم تفعلوا تاب الله علیکم و نسخ الصدقة ثم قال: فأقیموا الصلاة. هذا کلام عارض و هو تعظیم للصلاة هذا کفعل الخطیب فى الخطبة للصلاة و الخطبة للنکاح یبدأ بتعظیم طاعة الله و اقامة امره، ثم یأخذ فى المقصود بدأ عز و جل بتعظیم اعظم ما کتب على العباد و هو اقامة الصلاة و ایتاء الزکاة ثم اخذ فى قصة الحال فقال: أطیعوا الله و رسوله فى ترک النجوى و تجنب اذى المسلمین و الله خبیر بما تعْملون.
أ لمْ تر إلى الذین تولوْا قوْما غضب الله علیْهمْ. این آیه در شأن سران منافقان فرو آمد: عبد الله ابى سلول و عبد الله بن سعد بن ابى سرح و عبد الله بن نبتل که با جهودان که غضب و سخط الله بر ایشانست دوستى داشتند و اسرار مومنان با ایشان مىگفتند و در عداوت رسول (ص) با یکدیگر عهد مىبستند. رب العالمین گفت: ما همْ منْکمْ و لا منْهمْ. این منافقان نه بر دین شمااند که مومناناید، و نه از جمله جهوداناند. همانست که جاى دیگر گفت: «مذبْذبین بیْن ذلک لا إلى هولاء و لا إلى هولاء».
و یحْلفون على الْکذب و همْ یعْلمون انهم کاذبون. ابن عباس گفت: رسول خدا (ص) در حجرهاى از حجرههاى خویش نشسته بود، و جمعى مسلمانان با وى نشسته بودند، رسول (ص) گفت: همین ساعت یکى در آید بدلى ناپاک، جبارى گردنکش، شوخ و بد، و بدیده شیطنت بشما نگرد، بدل جبار است و بدیده شیطان. چون در آید، با وى سخن مگویید. پس عبد الله نبتل مىآمد، او را بدر حجره در نگذاشتند، ببام حجره در آمد. مردى بود ازرق چشم، رسول خدا (ص) با وى گفت: «انت الذى تسبنى و فلان و فلان»
تویى که ما را ناسزا مىگویى و فلان و فلان؟ چند کس از منافقان برداد.
وى برفت و آن قوم را که رسول خدا (ص) نام ایشان برده بود، بیاورد، و همه سوگند خوردند که ما ترا ناسزا نگوئیم و بد نگوئیم و عذرهاى دروغ نهادند.
رب العالمین این آیات فرو فرستاد، او ایشان را بآنچه گفتند دروغ زن کرد. گفت: یحْلفون على الْکذب و همْ یعْلمون انهم کاذبون منافقون.
أعد الله لهمْ عذابا شدیدا إنهمْ ساء ما کانوا یعْملون فى الدنیا من النفاق اتخذوا أیْمانهمْ الکاذبة «جنة» وقایة دون دمائهم و اموالهم فصدوا عنْ سبیل الله. اى عن طاعته و الایمان به و قیل: صدوا المومنین عن جهادهم بالقتل و اخذ اموالهم، فلهمْ عذاب مهین.
لنْ تغْنی عنْهمْ أمْوالهمْ یعنى: یوم القیمة، و لا أوْلادهمْ من الله شیْئا و ذلک انهم کانوا یقولون: ان کان ما یقوله محمد (ص) حقا لندفعن العذاب عن انفسنا باموالنا و اولادنا فاکذبهم الله عز و جل فى قولهم و أخبر أنهم أصْحاب النار همْ فیها خالدون. اى مقیمون دائمون.
یوْم یبْعثهم الله جمیعا. اى «لن تغنى عنهم اموالهم». یوْم یبْعثهم الله جمیعا. و هو یوم القیمة: فیحْلفون له. اى لله فى الآخرة انهم کانوا مخلصین فى الدنیا غیر منافقین. کما یحْلفون لکمْ فى الدنیا و هو قولهم: «و الله ربنا ما کنا مشْرکین» و یحْسبون أنهمْ على شیْء اى یظنون انهم على شىء» ینفعهم فى الآخرة کما نفعهم فى الدنیا حین قالوا لا اله الا الله فحقنوا بها دماءهم ألا إنهمْ هم الْکاذبون فى دعواهم و فى حسبانهم.
روى مقسم عن ابن عباس قال: قال رسول الله (ص): «ینادى مناد یوم القیمة این خصماء الله؟ فیقوم القدریة مسوادة وجوههم مزراقة عیونهم مائلا شدتهم یسیل لعابهم فیقولون و الله ما عبدنا من دونک شمسا و لا قمرا و لا صنما و لا وثنا و لا اتخذنا من دونک الها»
، فقال ابن عباس: و یحْسبون أنهمْ على شیْء ألا إنهمْ هم الْکاذبون. هم و الله القدریة، هم و الله القدریة، هم و الله القدریة.
اسْتحْوذ علیْهم الشیْطان. الاستحواذ: الاستیلاء و الغلبة، یقال: استحوذ و استحاذ و حاذ و احاذ کلها بمعنى واحد اى غلب علیهم الشیطان. فأنْساهمْ ذکْر الله طاعته و الایمان به. أولئک حزْب الشیْطان اى جنده، یقال: تحزب القوم على فلان، اى صاروا فرقا و حزب الامیر جنده على احزاب. ألا إن حزْب الشیْطان هم الْخاسرون المغبونون.
إن الذین یحادون الله و رسوله أولئک فی الْأذلین «الاسفلین الصاغرین فى الدنیا بالقتل و السبى و فى الآخرة بالعذاب و النار، کتب الله اى حکم الله و قضى و کتب فى اللوح المحفوظ. لأغْلبن أنا «و» یغلب «رسلى» بالنصر و الحجة و العاقبة. إن الله قوی بنصرة دینه «عزیز» بانتقامه من اعدائه، نظیره قوله: «لقدْ سبقتْ کلمتنا لعبادنا الْمرْسلین إنهمْ لهم الْمنْصورون و إن جنْدنا لهم الْغالبون». قال الزجاج: غلبه الرسل على نوعین: من بعث منهم بالحرب، فهو غالب فی الحرب و السیف و من لم یومر بالحرب، فهو غالب بالحجة. روى ان المومنین قالوا: لئن فتح الله لنا مکة و خیبر و ما حولهما فانا لنرجو ان یظفرنا على الروم و فارس. فقال عبد الله بن ابى: أ تظنون ان فارس و الروم کبعض القرى. التی انتم غلبتم علیها؟ و الله لهم اکثر عددا و اشد بطشا من ذلک! فانزل الله عز و جل: کتب الله لأغْلبن أنا و رسلی إن الله قوی عزیز.
لا تجد قوْما یوْمنون بالله و الْیوْم الْآخر یوادون منْ حاد الله و رسوله و لوْ کانوا آباءهمْ أوْ أبْناءهمْ الآیة... اخبر أن ایمان المومنین یفسد بموادة الکفار و ان من کان مومنا لا یوالى من کفر و ان کان من عشیرته. نزلت فى حاطب بن ابى بلتعة حین کتب الى اهل مکة، یخبرهم بخروج رسول الله (ص) و سیأتى ذکره فى سورة الممتحنة. و قال السدى: نزلت فى عبد الله بن عبد الله بن ابى بن سلول. و ذلک
انه جلس الى جنب رسول الله (ص) فشرب رسول الله (ص) الماء، فقال عبد الله: یا رسول الله ابق فضلة من شرابک! قال: «فما تصنع به»؟ قال: اسقیها ابى لعل الله تعالى یطهر قلبه! ففعل فاتاها اباه فقال ما هذا؟ قال: فضلة من شراب رسول الله (ص) جئتک بها لتشربها لعل الله یطهر قبلک. فقال له ابوه: هلا جئتنى ببول امک؟! فرجع الى النبى (ص) فقال: یا رسول الله ایذن لى فى قتل ابى. فقال رسول الله (ص): بل ترفق به و تحسن الیه.
قال ابن جریج: حدثنا ان ابا قحافة، قبل ان اسلم، سب النبى (ص) فصکه ابو بکر صکة خر منها ساقطا، ثم ذکر ذلک للنبى (ص) فقال: او فعلته؟ قال: نعم قال: فلا تعد الیه. فقال: ابو بکر و الله لو کان السیف منى قریبا، لقتلته! فانزل الله تعالى هذه الآیة.
و عن ابن مسعود فى قوله: و لوْ کانوا آباءهمْ یعنى: ابا عبیدة بن الجراح قتل اباه یوم احد أوْ أبْناءهمْ یعنى: ابا بکر دعا ابنه یوم بدر الى البراز فقال. یا رسول الله (ص) دعنى اکن فى الرعلة الاولى، و هى القطعة من الفرسان. فقال له رسول الله (ص): متعنا بنفسک یا ابا بکر اما تعلم انک عندى بمنزلة سمعى و بصرى؟
! أوْ إخْوانهمْ یعنى مصعب عمیر قتل اخاه یوم احد أوْ عشیرتهمْ یعنى: عمر و علیا و حمزة و عبیدة بن الحارث. قتل عمر خاله العاص بن هشام بن المغیرة یوم بدر، و قتل حمزة شیبة و قتل على الولید بن عتبة و ضرب عبیدة بن الحارث عتبة، ثم کر على و حمزة على عتبة باسیافهما ففرغا منه. قیل: خرج هذا مخرج المدح، و قیل: خرج مخرج النهى و قیل: نفى الله عز و جل ان یکون حکم من و اد الکافر حکم المومن، فمن وادهم معتقدا لذلک فهو کافر و من وادهم على اعتقاد منه انه خطأ فهو فاسق.
قوله: أولئک کتب اى اثبت، فی قلوبهم الْإیمان. و زینه و کتابة الایمان فى قلوبهم سمة و علامة تدل على ان الایمان فى قلوبهم یعلم بها کل من شاهدهم من الملائکة. ان فى قلوبهم الایمان. و قیل: کتب على قلوبهم انهم مومنون کقوله: «فی جذوع النخْل» اى على جذوع النخلة، أیدهمْ بروح منْه. اى قواهم و اعانهم بنصر منه و قیل: بروح منْه یعنى: بالقرآن کقوله: أوْحیْنا إلیْک روحا منْ أمْرنا و قیل: ایدهم بنور الایمان، و قیل: برحمة منه، و قیل: جبرئیل (ع). و یدْخلهمْ جنات تجْری منْ تحْتها الْأنْهار خالدین فیها رضی الله عنْهمْ فى الدنیا بطاعاتهم.
و رضوا عنْه فى الآخرة بالجنة و الثواب و قیل: رضوا عنه بما قضى علیهم فى الدنیا من غیر کراهیة. حکى عن ابى عثمان النیسابورى، قال: منذ اربعین سنة ما اقامنى الله تعالى فى حال کرهته و لا نقلنى الى غیره فسخطته. أولئک حزْب الله انصار حقه و رعاة خلقه. ألا إن حزْب الله هم الْمفْلحون الفائزون الباقون فى النعیم المقیم: روى ان داود (ع) قال: «الهى من حزبک؟ فاوحى الله تعالى الیه: یا داود الغاضة ابصارهم، النقیة قلوبهم، السلیمة اکفهم، اولئک حزبى و حول عرشى.